Besim. F. Dellaloğlu
Büyük bir bilgenin dediği üzere “bastırılan geri döner”miş. Lakin bu büyük bilgenin gözden kaçırdığı ya da diğer bir bilgenin şimdi onun yüzüne vurmadığı bir gerçek daha vardır: Her bastırılan da bulunmaz Hint kumaşı değildir. Bastırılan geri dönse bile birçok vakit belirli bir dolayım, semboliklik, estetikleştirme içerir. Yani bastırabilmek bile bir düzeydir bazen. Hatta birçok vakit. Bu manada medeniyet yalnızca “iç”in bastırılması değildir, birebir vakitte iç ile dış ortasındaki bir ekonomi-politik, kültür-politik, teoloji-politik, psiko-politiktir. Medeniyet ya da çağdaşlık, bu işi yönetebilmektir. Yönetimselliktir. Bazen daha kaliteli, bazen daha kalitesiz bir biçimde. Her türlü maliyetine karşın. Ve bu kimi okuryazar etraflarda fazla erken küçümsenmiştir. İç ile dışın izafî uygar bağlantısını sağlayan ise kamudur. Kamusallıktır.
Samimiyet her vakit bir fazilet değildir. Kamunun, kamusallığın çok yaygınlaşmadığı toplumlarda birçok vakit samimiyetin kontrolsüzlüğü önemli bir hödüklük kaynağıdır. Edep ise, örneğin, bu mevzudaki bir istikrardır. İstikrar ise samimiyet ile aralığın bir bileşkesidir. Bu istikrara kamu da diyebiliriz. Bir toplumun ortalama kalitesi eninde sonunda onu oluşturan bütün sınıfların, kümelerin, cemaatlerin, bireylerin içinden geçer. Ancak maalesef ilgili özneler her vakit haberdar değildir bundan.
Kamuyu öngörmeyen bir özgürlük aslında keyfiliktir, hatta despotluktur. Kamuyu öngörmediğiniz vakit bir çeşit “tek adam” üzere eyleyebilirsiniz. Kamu ise adabımuaşeretle, gelenekle, edeple, normla, hukukla olur. İç ile dış ortasındaki münasebetlerin bu yollarla yönetilmediği toplumlarda kurnazlık, entrika, dedikodu giderek bunların yerini almaya başlar. Her “tek adam”ın öbür “tek adam”ları anlayışla karşılamasıdır bu aslında. Normların içselleştirilememesi, herkesin kendi normuna sahip olması manasına gelir.
Bu toplumlarda “baharatlı meseleler”in tartışıldığı masalar kamusunu üretememişlikle, normatifleştirememişlikle, yönetilememişlikle baş etme ortamlarıdır. Yüzleşme değil. Daha çok birlikte yaşama. Bu türlü masalarda herkes barmendir, herkes müşteridir. Barmen, müşteriyi barda tutabildiği ölçüde ona içki satabilir. Bunun içinse onu dinlemeyi bilmesi, en azından dinliyor görünmesi gerekir. Barmenlik ve müşterilik kolektifleştiği vakit ise dinlemek ya da dinliyor üzere görünmek, aslında kendi anlatma sırasını beklemektir. Sonra biri konuşmaya başlar ve ardı gelir. Her ortamın kendine has Sedat Peker örnekleri vardır.
Ben bu yazıyı yazarken ülkenin ormanlık alanlarının değerli bir kısmı yandı, kül oldu. Türkiye’de ormanlar yanarken birçok öbür ülkede de ormanlar yandı. Bu paydaşlık biraz da tıpkı gezegende yaşıyor olmanın getirdiği ve iklim değişikliği yahut global ısınma denen sorunla ilgiliydi elbette. Lakin Türkiye’de orman yangınları ekseriyetle gündelik siyasetin yüzeysel kavgalarına meze oldu. Hatta bir emekli general çıktı ve şuna benzeri bir şey söyledi: Orman yangınlarıyla ilgili olarak iklim değişikliği ya da global ısınmadan kelam edenler vatan hainidir.
Bu aslında şu manaya da gelebilir: Türkiye’nin yüzeysel gündeminin dışında kaygıları olan herkes potansiyel olarak bir vatan hainidir. Ömer Faruk’un ‘Bir Aşağılama Aracı Olarak Çöp’ kitabında tartıştığı temayla söylersek çöptür. Farklı olanı, ters olanı çöpleştirme siyaseti ise uzun vadede “bu topraklar”da neredeyse değerli hiçbir şey bırakmamıştır. Ülkeyi çöpleştirmiştir. Kamu çok dardır, çoğunlukçudur ve fazla yereldir. Bu türlü bir kamuya kamu demek bile eşyanın tabiatına uygun değildir aslında.
Kamu öncelikle mekânsal değil, zihinseldir. Kamusallık, zihninde ötekine yer açmaktır. Bu manada duvarlar da evvel zihinlerde oluşur. Kendisi üzere olmayan herkesi kapatmaya, hatta yok etmeye şartlanmış zihinler dünyayı bir hapishane üzere algılarlar. Somut duvarlar aslında soyut duvarların tezahürüdür.
Dünyayı kirletenlerin hepsi bir cins “tek adam”dır. Yalnızca kendinden menkul. Kendini bir dünya içinde, tüm ötekilerle tasavvur edemeyen. Yalnızca kendi klonlarına tahammül edebilen.
Bir ülke, bir toplum aslında kendisinin bir kesimi olan kimi insanlara, kümelere, zümrelere “çöp” muamelesi yaparsa ne olur? Etnik, mezhebi, siyasi, fikri, cinsi hatta sınıfsal, kuşaksal bir azınlık çöp muamelesine tabi tutulabilir mi?
Örneğin 68 Jenerasyonu diye isimlendirilen bir nesil o vakitler için hayli “marjinal” olarak değerlendirilebilecek taleplerle tarihin sahnesine çıktı. Ve bu, Batı’da önemli bir kültürel çatışmaya neden oldu. Sonuç olarak 68 Jenerasyonu hiçbir vakit iktidara gelmedi. Lakin çöpe de atılmadı. Uzun vadede bu jenerasyonun bedelleri, içinde yaşadıkları toplumlarda yerleşiklik kazandı. Cinsel özgürlük, toplumsal cinsiyet, ırkçılık, ayrımcılık, etraf hassaslığı üzere hususlarda çok değerli bir dönüşüm oldu bu toplumlarda.
Ancak çok misal bir jenerasyon Türkiye’de bilhassa 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’yle topyekûn çöpe atıldı. Maddi ve manevi olarak bu gençler dışlandı. Topluma kabul edilmediler. Bu yalnızca siyasetin, devletin bir kararına dayanmadı üstelik. Toplum, hatta bu gençlerin kendi aileleri en azından bu karara karşı çıkmadılar. Ve onların talepleri, pahaları yatay bir düzlemde bile olsa topluma nüfuz edemedi.
Bir toplumun kalitesini artıran biraz da içindeki tüm bileşenlerden yüksek randıman alması değil midir? Her farklı toplumsal kısmın toplumun hamuruna katkı vermesi değerli bir katma bedel olarak bedellendirilemez mi? Kamu dediğimiz, biraz da bu tip süreçlerin hem nedeni hem de sonucudur aslında. Şayet bu değerlendirmeler doğruysa, kendi içindeki birtakım bölümleri çöpleştiren bir toplumun yüksek bir kalite üretmesi mümkün müdür? Bu tip toplumlar her alanda, her manada yüksek katma paha üretebilirler mi?
Bir Aşağılama Aracı Olarak Çöp, Ömer Faruk, 256 syf.,Yeni İnsan Yayınevi, 2022. Hatta, bir toplumda sofrada bulunanlar, çöpe atılanlardan daha kıymetli değilse bunun maliyeti nedir? Bir insanın daima olarak nitelikli besinleri çöpe atması ve niteliksiz besinlerle beslenmesine benzemez mi böylesi bir durum? Bir toplum kendi çoğunluk kıymetlerini müdafaa uğruna, bunlara kendi içinden farklı kısımların alternatif tekliflerini çöpe atıyorsa, üstelik bunu nesiller uzunluğu da sürdürüyorsa, uzun vadede aslında kendisini çöpleştiriyor olamaz mı?
Ömer Faruk bu kitabında çöpten, sonlardan, duvarlardan, seçilmiş ve seçilmemiş tek adamlardan kelam ediyor. Seküler bir entelektüel olarak kelam alıyor. Tıpkı daha evvel ürettiği metinler üzere. Burada “seküler”i Edward Said’den öğrendiğim, özel ve şimdi Türkçe zihin dünyasında pek yerleşmemiş bir manada kullanıyorum. Dünyayı bir bütün olarak görebilmek, geniş bir insanlık mefhumuna sahip olmak manasında. Bu bir manada üstte çerçevelendirmeye çalıştığım kamunun bütün dünyayı ve insanlığı içine alır bir halde genişlemesi manasına geliyor.
Ömer Faruk’un ürettiği metinleri Doğu/Batı, yerlilik/evrensellik üzere ikilemler üzerinden okumak manalı olmaz. Kullandığı referanslar içinde tüm dünya eşit bir biçimde yer almasa bile Ömer Faruk dünyalıdır. Zira Ömer Faruk’un kederi, tahminen ethos da diyebiliriz, dünyalı bir sıkıntıdır. Ben bir müddettir “dünyalılık” kavramını üstte söz ettiğim ikilemlerin dışında bir tavrı söz etmek için kullanıyorum. Bu ikilemler, düşünen zihinleri birtakım çıkmaz sokaklara hapsediyor.
Bunlardan bir tanesi Türkiye’yi kendinden menkul, öbür bir yere benzemeyen ve hatta kendisinden geri kalanla neredeyse sistematik olarak arbedeli olarak görmek. Oburu ise kimi Batılı düşünürlerin hangi hususta ne dediklerini daima tekrar eden bir pozisyona sürüklenmek. Ömer Faruk ise o denli yapmıyor. O, dünyanın bütününe dair eleştirel bir telaffuz inşa etmeye çalışıyor. Onun dünyaya baktığı pencereyi Türkiye’de yaşayan pek çok okuryazarın “marjinal” olarak değerlendirdiğine bahse girerim. Bilhassa de “marjinal” Türkçede kullanıldığı manasıyla, yanlış yahut saçmadan hallicedir. Meğer marj daha çok, uç demektir. Yerin merkezinde değil sonda yer alır. En kıymetlisi ise marjın, yerin dışında değil, ona dahil olmasıdır.
Ömer Faruk’u son vakitlerde keşfettiğim Kojin Karatani ve Byung-Chul Han üzere müelliflere benzetiyorum. Bu isimler dünyanın merkezinden ahkâm kesmiyorlar. Belirli bir yerellik ismine da konuşmuyorlar. Bütün dünyaya, dünya hakkında yazıyorlar. Bugün Türkiye’de üretilen kitapların büyük bir kısmı dünyalı değildir. Zira bu kitapların bir kısmı büyük düşünürlerin ne dediklerini anlatırlar. Öbür bir kısmı ise Türkiye’nin yalnızca ona has addedilen kaygılarıyla uğraşıp dururlar. Bu nedenle de örneğin diğer lisanlara çevrilmelerine hiç gerek yoktur. Örneğin Foucault’nun aslında ne dediğini anlatan bir Türkçe metin neden İngilizceye, Fransızcaya ya da Almancaya çevrilsin? Ya da Türkiye hakkında yazılmış, aslında Türkiye’nin dünyanın geri kalanından bambaşka olduğunu ve problemlerinin da dünyanın geri kalanından kaynaklandığını argüman eden bir kitabı dünyanın geri kalanı niye merak etsin?
Oysa Ömer Faruk’un ‘Bir Aşağılama Aracı Olarak Çöp’ metninde bu türlü bir ayrım mevcut değil. Dünyanın kederleriyle Türkiye’nin problemleri birbirlerinden kopuk değil. Dünyanın kederlerini husus ederken Türkiye bambaşka bir yerde kalmıyor. Ya da Türkiye’yi tartıştığı vakit, onu dünyanın bir kesimi olarak ele alabiliyor. Zati bu ilişkisellik fikir üretmenin, kavram inşa etmenin temel bir şartı değil mi?
Ömer Faruk yer yer bana kuşkusu yalnızca yöntemsel olmayan bir Descartes üzere de geliyor. Her şeyden lakin her şeyden kuşku ediyor güya. Fakat süreksiz ve yöntemsel bir kuşku değil bu. Epey yıkıcı bir kuşku. Yani inşa etmek için evvelce beri var olagelenler ortasında kullanışlı pek bir şey kalmadığını ima ediyor. Bunu nereden mi anlıyoruz? Zira “bu ülke”de dünyanın, insanlığın ortak meseleleriyle ilgili kelam alabilen, konuşabilen, yazabilen; “bu topraklar”ı dünyanın bütünlüğü içinde sorunsallaştırabilen insan sayısı pek fazla değil. Güya herkes kendi “baharatlı masa”sını kurmuş, oradan verip veriştiriyor üzere.
Ömer Faruk’un kuşkusu birebir vakitte onu radikal kılan bir şey. Genelde anlaşıldığı üzere değil fakat, Marx’ın anladığı manada. Marx, radikalliği problemlerin temeline inmek olarak tanımlıyor. Ömer Faruk işte tam da bu manada bir radikal. Zira yüzeyi değil, derini tarıyor. Derine bakabilme muhtaçlığı için aslında yüzeyde olup bitenler hakkında önemli bir kuşku, temel bir kural değil mi?
Radikal bir kuşku bütün görünenler ortasında aslında apaçık olmayanı da görmeyi sağlayabiliyor. Ömer Faruk’un ‘Bir Aşağılama Aracı Olarak Çöp’ isimli kitabının bana en değişik gelen yanlarından biri de niyet tarihinde Platon’dan Spinoza’ya, Marx’tan Weber’e, Derrida’dan Mevlana’ya neredeyse hiçbir düşünürün çöpten kelam etmemiş olduğunu fark etmiş olması. İşte bu tam da gerçek bir dikkat, bir nazar gerektirecek bir şey.
Ömer Faruk’un ürettiği metnin formu da benim ilgimi çekiyor. Onun düzyazısını okurken görsel hafızam beni erken devir modernist (modern değil) şairlerin şiirlerinin sayfada yer tutma biçimlerine götürüyor. Başlangıçların, puntoların, doğrultuların şiir deyince akla birinci gelebilecek standartların dışında olduğu bir form hayal edin. Bu açıdan bakıldığında Ömer Faruk’un yazdıklarıyla, onları yazma biçimi ortasında da bir bağlantı var. Esasen kaliteli metinlerde bu daima biraz bu türlü değil midir? İçerik ile biçim ortasında, kelam ile üslup ortasındaki bir tıp mübadele değil midir manası inşa eden?
Ömer Faruk’un formu, biçimi, stili, üslubu bence okuru zinde tutuyor. Onu yalnızca bir alımlayıcı pozisyonuna hapsetmiyor. Onu kuşkuya, düşünmeye, çağrışımlara yönlendiriyor. Metnin tartıştığı problemin karşılıklarının yalnızca metnin içinde olmayabileceğini ima ediyor. Güya okuru metnin dışına çıkmaya davet ediyor. Ömer Faruk’un metnini okurken andığı bütün öteki metinleri de okumak istiyorsunuz. Aslında metinlerde alıntı kullanımının mantığı bu değil midir? Evet, bu da manalı bir soru ancak kaç metin bunu gerçekten başarabiliyor?
Ömer Faruk, ‘Bir Aşağılama Aracı Olarak Çöp’te birçok şeyi ifşa ediyor. Açığa çıkarıyor. Görünür kılıyor. Bunlar, bu ülkenin ortalamasına bakıldığında kıyıda köşede kalmış problemler olarak görülüyor olabilir. Fakat Ömer Faruk bu hususların Türkiye’de genelde gündem tutan hususlardan çok daha kıymetli olduğunu da sav ediyor aslında. Öbür bir öncelikler listesi öneriyor. Kendimize ve dünyaya daha farklı bir bakış geliştirmeye çalışıyor. Yani ifşa ederken tıpkı vakitte inşa ediyor. Yeri, çerçeveyi değiştirmeyi deniyor. Elbette her ifşa bir inşa olmayabilir. Ancak bilhassa birtakım toplumlarda ifşa etmeden inşa da edemezsiniz.